آشنایی با محرک های رشد و فیتوبیوتیک ها گیاهان دارویی جهت استفاده در تغذیه دام و طیور

درکل، فیتوبیوتیک‌ها ترکیبات اولیه و ثانویه گیاهی به شمار می‌روند. از گیاهان، ادویه جات و عصاره گیاهی (عمدتاً اسانس‌ها) تحت عناوین مختلف بوتانیکال ، فیتوبیوتیک‌ها یا فیتوژنیک‌ها نام برده می‌شود.تعریف گیاهان دارویی گیاهان دارویی گیاهانی هستند که در پیکر آنها مواد خاصی به نام مواد مؤثره ( Active Principle و مواد فعال (Active Substances ساخته و ذخیره می شود. این مواد تأثیر فیزیولوژیکی بر پیکر موجود زنده برجا می گذارند. این گیاهان برای مداوای برخی از بیماریها مورد استفاده قرار می گیرند. مواد فعال مذکور در طی یک سلسله فرآیندهای ویژه و پیچیده به مقدار بسیار کم معمولا کمتر از وزن خشک گیاه ساخته میشوند و به متابولیت های ثانویه نیز معروف اند.

گیاهان دارویی به عنوان جایگزین آنتی بیوتیک ها: یکی از جایگزین های آنتی بیوتیک می تواند گیاهان دارویی و عصاره آنها و یا اسانس ها میباشد که به واسطه فعالیت ضد میکروبی شان شناخته شده اند. ترکیباتی که بنام اسانس شناخته می شوند، روغن های فرار از محصولات گیاهی هستند که به وسیله بخار و یا تقطير آب یا فعالیت آنزیمی به دنبال تقطير آب، استخراج می شود و بعضی از آنها به صورت سنتتیک تولید می شوند. اکثر اسانس ها مرکب از مخلوط هیدروکربن ها، ترکیبات اکسیژن دار مانند الکل، استرها، آلدهیدها و کتونها ودرصد کوچکی باقی مانده غير فرار مانند پارافین و واکس می باشد. تعدادی از مواد با منشأ گیاهی مانند پلی فنلها (میوه ها، سبزیجات، گیاهان مختلف، هیدروکسی بنزوئیک، هیدروکسی سینامیک اسید، فلاونوئیدها، آنتوسیانین ها، پرو آنتوسیانین ها، ایزوفلاونوئيدها، و توکوفرولها يك نقش پایه در حفظ مکانیسم های آنتی اکسیدانی دارند. در ادامه باید گفته شود استفاده از جایگزین ها برای آنتی بیوتیک محرک رشد تنها راه حل برای حذف آنتی بیوتیک از خوراک جوجه های گوشتی نمی باشد، بلکه حذف آنتی بیوتیک محرک رشد مستلزم پرورش و مدیریت می باشد. بهبود مدیریت محیطی، بهداشت و وضعیت سلامت حیوان برای حداقل کردن اثر منفی حذف آنتی بیوتیک محرک رشد در خوراک ضروری می باشد.

طبقه بندی مواد مؤثره گیاهان دارویی: تقسیم بندی، مواد مؤثره (دارویی گیاهان که امروزه مورد تأیید می باشند به صورت چهار گروه اصلی آلكالوئيدها، گلیکوزیدها، روغن های فرار و سایر مواد مؤثره است. منظور از از سایر مواد مؤثره ترکیباتی چون: مواد تلخ، فلاونها، فلاونوئیدها، موسیلاژها (و کربوهیدرات های خاص مشابه آن)، ویتامین ها، تانن ها، اسید سیلسیلیک (و اسید های خاص مشابه آن) و بالاخره ترکیبات دیگر امثال آن می باشد که به دلیل نا هماهنگی و گستردگی ساختمان شیمیایی شان در سه گروه قبلی جای نمی گیرد.

فاکتورهای فیزکی و شیمیایی که می تواند بر مواد مؤثره گیاهی مصرف شده توسط حیوانات، تأثیر گذار باشند شامل: اندازه و ساختار مولکول، pH محیط، آب دوستی، چربیدوستی، بار مولکولی و دو قطبی بودن، توانایی تشکیل میسل های حلال پذیری و غیره می باشند. ساختمان خیلی از متابولیتهای ثانویه گیاهی برای واکنش با مولکول ها و سلولهای هدف مختلف، شامل آنزیمهای گیرنده های هورمون، گیرنده های نوروترانسمیتر و گیرنده های بیرون غشایی طراحی شده است. سلولهای هدف نمی تواند بعضی از متابولیتهای ثانویه را خنثی کنند تقسیم بندی مواد مؤثره گیاهی را به گروه های زیر انجام دادند:

1- آلکالوئیدها: ترکیبات از ته ای هستند که تاثیر کم و بیش مشخصی بر روی اعصاب مرکزی دارند و غالبا روی اعصاب محیطی نیز اثر می کنند . برخی از آلكالوئيدها از قوی ترین سموم شناخته شده هستند. فقط تعداد کمی از گیاهان آلكالوئيد دار در طب خانگی به کار می روند. بلادون و تاج الملوک دو گیاه معروف آلكلوئيد دار هستند. نقش واقعی آلكالوئيدها در پیکر گیاهان تاکنون شناخته نشده است. ولی برخی از دانشمندان معتقدند که مزه تلخ آنها سبب دفع حشرات از گیاهان می گردد. بعضی از انواع آلكالوئيدها دارای اثرات کاملا بارز و شاخص دارویی و از این لحاظ بسیار مفید وذی قیمت اند. در این مورد می توان از کافئین، استریکین، کینین و امثال آن نام برد.

2- گلیکوزیدها: گروه بزرگی از مواد مؤثره دارویی ارزشمند را تشکیل میدهند که در عین حال در میان آنها برخی از خطرناک ترین و سمی ترین مواد موجود در طبیعتیافت می گردد. گلیکوزیدها پس از هیدرولیز (توسط برخی آنزیم ها وغیره ...) به ترکیبات قندی (گلیکون) وغيرقندی ( اگلیکون) تبدیل می شوند. خاصیت دارویی آنها مربوط به به قسمت غيرقندی مولکول است که از نظر شیمیایی بسیار متنوع می باشد. اگلیكنها مصارف فراوانی در داروسازی دارند. قسمت قندی مولکول معمولا بر روی قابلیت انحلال و در نتیجه جذب آن در بدن تأثیر می گذارد.

یکی از مهم ترین ترکیبات گلیکوزیدی، گلیکوزیدهای سیانوژیک هستند، که از فرآورده های ترکیبات گلیکوزیدی پس از هیدرولیز آنها با اسید هیدروسیانیک می باشند. از مهم ترین گلیکوزیدهای سیانوژیک، می توان از آمیگدالین نام برد. این مواد در تهیه داروهای معلج سرفه، مسهل و مسکن مورد استفاده قرار میگیرد. گلیکوزیدهای آنتراكينون پس از هیدرولیز، آنتراكينون تولید می کنند. آنتراكينونها نقش عمده ای در مداواییبوست دارند. از گیاهان حاوی آنتراكينون می توان به گیاهانی نظیر «ریواس» و چند گیاه دیگر اشاره کرد. گلیکوزیدهای قلبی اثرهای خاصی روی ماهیچه قلب دارند و در همان حال ترشح ادرار را افزایش می دهند. در گیاهان گلدار نظیر گیاهان خانواده خرزهره ، فربق سیاه، میمون (گل انگشتانه)، آلاله، استبرق، و چند خانواده دیگر وجود دارند.

3- اسانسهای فرار: اسانس ها مخلوطی از ترکیبات فرار و معطر میباشند. این ترکیبات مدت زیادی است که به علت فعالیت ضدمیکروبی شان به رسمیت شناخته شده اند اسانس ها شامل دو کلاس از ترکیبات به نام های ترین ها و فنیل پرپن ها می باشند. 

اسانس ها از پرمصرف ترین فرآورده های گیاهی در طب خانگی هستند. این ترکیبات، به ویژه در حالت بخار بسیار فراوانند. اسانسها عامل اصلی بوی مشخص گیاهان اند. اسانس ها به طور نامنظمی در سراسر گیامان پخش شده اند. برخی از گیاهان عملا هیچ گونه اسانسی ندارند، در حالی که در برخی دیگر مانند چتریان و نعنائیان در بسیاری از گونه های کم و بیش مقادیر زیادی اسانس دارند. روغن های فرار غالبا در برخی از غده های مخصوص یا در داخل بافت یا اپیدرم گیاهیافت می شوند. خاصیت دارویی آنها متفاوت است بعضی (مانند روغن رازیانه) بر روی دستگاه عصبی اثر می گذارند.

این مواد از نظر ترکیبات شیمیایی همگن نیستند، بلکه به صورت ترکیبات مختلفی مشاهده می شوند. ولی به طور کلی از گروه شیمیایی موسوم به ترپن ها بوده و یا منشأ ترینی دارند. این ترکیبات از بو و مزه تندی برخوردارند و وزن مخصوص آنها غالبا از آب کمتر است (به ندرت برخی از آنها وزن مخصوص بیشتر از آب دارند. این مواد به روغن های فرار نیز معروف می باشند. اسانس ها معمولا متعلق به ترپن ها، سزکویی ترپنها، الكلها، استرها، آلدئیدها، فنلها، اترها، و یا پراکسی ها می باشند. این مواد اغلب مانع رشد باکتری ها می گردند و خاصیت ضدتورم، ض دل درد و آرام بخش، ضدنفخ، افزایش ترشح شیره معده، کمک به گوارش غذا، تنظیم کار روده ها، اشتها آور و گاهی اوقات

خاصيت خلط آوری دارند. اسانس انیسون، زیره و غيره اغلب به عنوان اکسپکتورانت (Expectorant) به کار می رود، زیرا آنها از طریق ریه دفع شده و بنابر این مستقیما مجاری تنفسی را ضدعفونی نموده و مخاط را آزاد می کنند. هنگامی که اسانس ها بر روی مخاط یا پوست سالم گذاشته میشوند جریان خون، به ویژه لوکوسیتها را افزایش می دهند.

4- مواد تلخ: این مواد به لحاظ داشتن مزه تلخ به مواد تلخ معروف می باشند. مواد تلخ به طور قابل ملاحظه ای قابلیت تحریک غدد گوارشی در ترشح عصاره های گوارشی را دارند. به ویژه باعث ترشح گوارشی موجود در معده می گردند. این مواد همچنین بر سیستم اعصاب چشایی موجود در دهان تأثیر می گذارند. مواد تلخ حرکات کیسه صفرا و حرکات دودی دستگاه گوارش (معده و روده ها را نیز تشدید می کنند. از مواد تلخ به عنوان اشتها آور می توان استفاده نمود، بلکه باعث هضم سریع غذا و تسریع در فعالیت های متابولیکی می گردند. مثل درمنه، افسطين، ریشه جنتیانا، خزه ایسلندی.

5- فلاون ها و فلاونوئیدها: خواص دارویی این مواد هنوز به خوبی شناخته نشده است. فلاونها و مشتقات آنها فلاونوئیدها) موادی هستند که به صورت آزاد در بسیاری از گیاهان و یا به صورت ترکیب همراه با گلیکوزیدها وجود دارند. این مواد از نظر شیمیایی متعلق به فنل ها می باشند. مثل آنتوسیانین ها، هسپیریدین (Hesperidin)، در میوه های گیاه سیتروس از تیره مرکبات مشاهده می شود. این مواد باعث کاهش فشار خون در مویرگها می شوند، از این رو در بیماریهای مربوط به فشار خون، به خصوص در بیماری های مربوط به رگهای تغذیه کننده قلب به کار می روند. برخی از فلاونوئيدها مدر می باشند. ریشه گیاه شیرین بیان حاوی مقادیر فراوان فلاونوئیدها می باشند که برای مداوای بسیاری از بیماری هایمربوط به اثنی عشر و تومورهای ناشی از اختلال های دستگاه گوارشی به کار می رود.

6- ساپونین ها: گلیکوزیدهایی هستند با وزن مولکولی زیاد، مهم ترین خواص فیزیکی این مواد این است که به صورت محلول در آب، تولید کف می کنند. از این رو ساپونین ها خاصیت پاک کنندگی دارند (ساپونین از کلمه لاتین ساپو» به معنای صابون گرفته شده است. با استفاده از این خاصیت ساپونین ها، مردم قرنها از ریشه گیاه طبی صابونی برای شستشو استفاده می کردند. ساپونین ها وقتی وارد دستگاه گردش خون شوند، باعث همولیز گلبولهای قرمز خون می گردند، از این رو، بهتر است مصرف آنها به عنوان یک ماده نسبتا سمی تحت نظر قرار گیرد. البته، خوردن این مواد چندان زیان آور نیست، بلکه مدر و ملین و خلط آور نیز هست و حتی از آنها به عنوان ضدسرفه استفاده نمود. هم چنین از این مواد در تهیه محلولهای غرغره کننده نیز استفاده می کنند.

ساپونین ها به عنوان عامل یاری دهنده جذب رودهای سایر مواد دارویی همراه با آنها مورد استفاده قرار می گیرند. ساپونین های استروئیدی که در برخی از گیاهان تیره سوسن، و تیره های دیگر وجود دارد نقش عمده ای را در صنایع جدید دارویی به خصوص در ارتباط با ساخت و عرضه گلیکوزیدهای قلبی موجود در برخی از گیاهان ایفا می نماید. این ترکیبات در گیاهان ریشه چوبه، علف شیر به وفور یافت می شود. ساپونین ها به عنوان افزودنی های جیره در سطح مطلوب می تواند میزان رشد و بازده خوراکی را بهبود دهند. همچنین این ترکیبات می تواند باعث کاهش سطوح کلسترول و کاهش خروج آمونیاک از مدفوع حیوانات شوند. اخيرا تعدادی از شرکتهای دارویی ساپونین ها را به عنوان افزودنیهای غذایی طیور وارد بازار کرده اند. دانشمندان ساپونین ها را به عنوان یک افزودنی غذایی مهم برای بهتر کردن فرمول اقتصادی جیره پیشنهاد کرده اند. ساپونین ها که خاصیت آب دوستی بالایی دارند و صفحات فقالی را تشکیل میدهند، می تواند به طور مستقیمیا به شکل مسیل جذب شوند. این ترکیبات می تواند بر پارازیت های روده و بافت پوششی روده تاثیر بگذارند.

7- موسیلاژها: کربوهیدرات های هستند با ساختمان شیمیایی بسیار پیچیده و با وزن مولکولی زیاد، این مواد در الكلها غير محلول می باشند. موسیلاژها در آب حل می شوند و پس از جذب آب متورم و حجیم می گردند و فشار آن بر دیواره زیاد شده و به حرکات پریستالیک آن کمک می کند. از گیاهانی که حاوی ترکیبات موسيلاژی می باشند و در صنایع دارویی از اهمیت خاصی برخوردارند، می توان از ختمی (Althea spp)، سینوم (Cinum spp) نام برد.

از مهم ترین خواص دارویی موسیلاژها، خاصیت ضدسوزش آنهاست، به طوری که موسیلاژها لایه محافظ ظریفی برروی غشای مخاطی معده تولید می کنند و مانع اثر عوامل سوزش آور بر سطح مذکور می شود. از این رو، این مواد برای مداوای زخم های موجود در دستگاه گوارش (معده و روده) و عفونت های مخاط حلق و گلو مورد استفاده قرار می گیرند. از این خاصیت جذب آب موسیلاژها، برای کاهش آب موجود در لوله گوارش (در اسهالهای مزمن، به عنوان قابض) استفاده می کنند. همچنین، از موسیلاژها می توان برای مداوای برخی بیماریهای پوستی استفاده نمود. از آنجا که موسیلاژها در بدن جذب و توزیع نمی شوند، تاثیر پوستی آن همیشه به ناحیه ای است که به کار می رود. از عمده ترین گیاهان حاوی موسیلاژ می توان از بزرگ، شنبلیله، گل و برگ پنیرک، گلسنگ ایسلندی و شکوفه لیمو ترش نام برد. موسیلاژها در اثر حرارت طولانی تجزیه شده و به قند تبدیل میشود و بدین ترتیب فعالیت خود را از دست می دهد.

8- اسید سیلیسیک: املاح ماده مذکور (سیلیکاتها ) در خاک وجود دارد و به وسیله برخی گیاهان تیره های گندم و غیره از خاک جذب می شود و در غشای سلول گیاهی انباشته می گردد. از اسید سیلیسیک برای مداوای برخی از بیماریها استفاده می شود. وجود این ماده برای رشد موها و ناخن های انگشتان دست و پا بسیار مهم است، و نتایج سوء کمبود این ماده در جیره غذایی روزمره انسان، به خوبی بر روی اندام های مذکور نمایان می شود. از پودر برخی گیاهان حاوی مواد سیلیکاته «دم اسب»، به عنوان ماده اصلی محلولهای دندان شویی و غرغره، هم چنین به عنوان ماده اضافی شوینده در آب حمام استفاده می شود. این اسید مانند یک تقویت کننده بافت های ملتحمه به ویژه در شش ها عمل می کند، و بدین ترتیب سل ریوی را کمی کاهش می دهد. از دیگر گیاهان می توان به شش گیاه، علف هفت بند اشاره کرد.

9- تانن ها: تانن ها به ترکیباتی متفاوتی اطلاق می شود. این ترکیبات عموما سخت وگس و قابض اند و توانایی پیوستگی به پروتئین ها را دارند و باعث رسوب آنها در بدن می شوند. به لحاظ داشتن این خاصیت، قرنهاست برای تبدیل پوست حیوانات به چرم (در دباغی) مورد استفاده قرار می گیرند. تانن ها به ویژه از پوست درختان بلوط و ریشه و ریزوم برخی گیاهان تیره گلسرخی قابل استراج است. نقش اصلی تانن ها در گیاهان، به خوبی شناخته نشده است. ولی این مواد به طور کلی از فرآورده های ثانویه بازمانده از چرخه متابولیکی گیاهان محسوب می شوند. از خاصیت سختی و قابض بودن تانن ها می توان برای ضداسهال معمولی اسهال های خونی مزمن، التيام زخمها (با رسوب پروتئین ها در آستر مخاطی و ایجاد لايه نفوذ ناپذیر، از نفوذ سایر محرکها به لایه های عمیق تر مخاط آسیب دیده جلوگیری می کند) و عفونت های مربوط به گلو و نای استفاده نمود.

از آنجایی که تانن ها باعث رسوب پروتئین در غشای مخاطی می گردند ، باکتری های را از وجود مواد غذایی در غشاهای مذکور محروم می سازند. از این رو، خاصیت ضدباکتریایی نیز دارند. تانن ها با جریان مشابهی از رشد باکتریها می کنند. زیرا پروتئین لازم برای تغذیه آنها را از دسترس شان خارج کرده و پروتئین های خود آنها نیز رسوب پیدا می کند. تانن ها مویرگها را منقبض می کنند و بدین سان از برخی از خونریزیها جلوگیری می کنند.

اگر چه استفاده از تانن ها همراه با چای یا شیر، بدون زیان شناخته شده است، ولی از مصرف زیاد تانن باید اجتناب نمود، زیرا تانن ها به عنوان مواد سرطان زا نیز شناخته شده اند. تانن ها با اکسیژن اتمسفر ترکیب شده و به ترکیبات غیر فعالی تبدیل می شوند. تانن ها در اثر جوشاندن طولانی در آب منهدم می شوند. تانن ها با افزایش جریان پروتئین ها به دوازدهه، باعث بهبود قابلیت هضم کلی آمینو اسیدها می شوند، البته ضریب قابلیت هضم کاهش مییابد.

10- ویتامین ها: اهمیت ویتامین ها برای ادامه حیات بر کسی پوشیده نیست و فعالیت های متابولیکی بدون وجود ویتامین ها امکان پذیر نخواهد بود. ویتامین ها از محیط خارج بدن تأمین می شوند و در عادت های غذایی روزانه باید همواره مقادير متناسبی از ویتامین ها وجود داشته باشد. در میان گیاهان دارویی، گیاهان کمی یافت می شوند که به مقدارکافی حاوی انواع ویتامین های مورد نیاز بدن انسان باشند (ساقه و برگ جعفری، میوه نسترن، میوه گیاه سنجد تلخ). برای ادامه فعالیت متابولیکی، ویتامین ها لازم و مورد نیاز هستند.